Hoşgeldin ya Şehr-i Ramazan

KERiME YILDIZ - VAHDET

Ra­ma­zan ayı yak­la­şın­ca şe­hir ve köy­ler­de, her­kes ken­di mad­dî kuv­ve­tin­ce Ra­ma­zan ha­zır­lı­ğı ya­par­dı. Mut­fak­la­rın ek­si­ği ta­mam­la­nır; ev­ler, câ­mi­ler ve so­kak­lar te­miz­le­nir­di. Ge­le­cek mi­sâ­fir, en gü­zel şe­kil­de kar­şı­la­nır­dı.  

“TEN­BİH VAR, AK­ŞAM C­Mİ­YE BU­YU­RU­N”

Os­man­lı Dev­le­ti­’n­de, Ra­ma­za­n’­dan bir­kaç gün ev­vel, “ten­bih­na­me" ya­yın­la­nır­dı. Ra­ma­za­n’­ın ra­hat ve hu­zûr­lu ge­çi­ril­me­si için bâ­zı di­nî ve iç­ti­mâ­î ku­ral­lar ha­tır­la­tı­lır­dı. Ak­şa­ma doğ­ru bek­çi­ler ma­hal­le­le­ri do­la­şa­rak, “Ten­bih var; ak­şam câ­mi­ye bu­yu­run.” di­ye ba­ğı­rır­lar­dı. İmam ve vâ­iz­ler, câ­mi­ler­de; bek­çi ve tel­lal­lar, so­kak­lar­da ten­bih­le­ri ilan eder­ler­di. Ten­bih­nâ­me­ler, Sul­tan 2.Mah­mud dö­ne­min­den iti­ba­ren, Os­man­lı Dev­le­ti­’nin res­mi ga­ze­te­si olan Tak­vim-i Ve­kâ­yi­’de ilan edil­di. Ay­rı­ca bro­şür ola­rak bas­tı­rı­lıp hal­ka da­ğı­tıl­dı. Ten­bih­le­re uy­ma­yan­la­ra ağır ce­zâ­lar ve­ri­lir­di. Hal­kın di­ni ku­ral­la­ra uy­ma­sı, so­kak­lar­da bir şey ye­ni­lip içil­me­me­si, ka­dın­la­rın gi­yim-ku­şam ve hal-ha­re­ket­le­ri ten­bih­nâ­me­le­rin ko­nu­la­rın­dan­dı. Mü­him bir ten­bih de yi­ye­cek­le­rin, özel­lik­le et ve ek­mek fi­yat­la­rı­nın ko­ru­na­rak hal­kın mağ­dur edil­me­me­siy­di.     

ZAM­LAR ER­TE­LE­NİR­Dİ

Ra­ma­za­n’­da hal­kın yi­ye­cek sı­kın­tı­sı çek­me­me­si için ted­bir­ler alı­nır­dı. Gı­da­la­rın fi­yat­la­rı be­lir­le­nir; lis­te hâ­lin­de es­na­fa da­ğı­tı­lır­dı. Es­na­fın uyup uy­ma­dı­ğı tef­tiş edi­lir­di. Özel­lik­le ek­mek ve et üze­rin­de du­ru­lur­du. Ra­ma­zan ek­me­ği ve çö­re­ği­nin şek­li, öl­çü­sü ve fi­ya­tı fı­rın­cı­la­ra bil­di­ri­lir­di. Et ola­rak ko­yun eti mak­bul­dü. Ra­ma­zan­da ar­tan et ih­ti­ya­cı için ted­bir alı­nır; dı­şa­rı­dan et ge­ti­ri­lir­di. Yi­ye­cek­le­re zam yap­mak ge­rek­se bi­le Ra­ma­za­n’­dan son­ra­ya er­te­le­nir­di.

Pâ­di­şah­lar, teb­dil-i kı­yâ­fet ge­ze­rek hal­kın mağ­dur edi­lip edil­me­di­ği­ni mu­râ­ka­be eder­ler­di. 

RÜ­YET-İ Hİ­LÂL

Ra­ma­zan, hi­lâ­lin gö­rül­me­si ile baş­lar­dı. Bu iş, İs­tan­bul Ka­dı­lı­ğı­’nın uh­de­sin­dey­di. Şa­ba­n’­ın 29. gü­nü hi­lâl göz­len­me­ye baş­la­nır­dı. Hi­lâ­li gö­ren­ler, iki şâ­hit­le bir­lik­te, Şey­hü­lis­lam Ka­pı­sı­’n­da din­le­nir; son­ra, şe­riy­ye kay­dı tu­tu­lur­du. Ay­rı­ca, sad­ra­zam ve pâ­di­şa­ha i’­lâm gi­der­di.  

Sü­ley­mâ­ni­ye Câ­mi­si mi­nâ­re­sin­de ha­zır bek­le­yen kan­dil­ci­ler, ka­dı­lık­tan ge­len işa­ret­le bü­tün mi­nâ­re­ler­de­ki kan­dil­le­ri ya­kar­lar­dı. Ar­dın­dan, di­ğer câ­mi­ler­de­ki kan­dil­ler ya­kı­lır­dı. İs­tan­bul, bir an­da ışıl ışıl olur­du. Sü­ley­ma­ni­ye­’de­ki kan­dil­ler ya­nın­ca, Top­ka­pı Sa­ra­yı­’n­da­ki Bağ­dad Se­fe­ri hâ­tı­ra­sı olan top üç ke­re ateş­le­nir­di.

Eğer ha­va ka­pa­lı olur da hi­lâl gö­rül­mez ise Şa­ban ayı 30 gün ka­bul edi­lir­di. Bu otu­zun­cu gü­ne “yevm-i şek­k” yâ­ni, şüp­he­li gün de­nir­di.

TİR­Y­Kİ­LE­RİN H­Lİ

Ra­ma­za­nın ge­li­şi tat­lı bir te­la­şa se­beb olur­ken tir­yâ­ki­le­ri de sı­kın­tı ba­sar­dı. Tir­yâ­ki­le­rin hâ­li­ni an­la­tan nük­te­ler çok­tur. Hi­lâ­li gör­me­yin­ce oru­ca baş­lan­ma­ya­ca­ğı­na sı­ğı­nan bir tir­yâ­ki­nin, gök­yü­zü­ne bak­ma­dan yü­rür­ken bir su bi­ri­kin­ti­sin­de hi­lâ­lin ak­si­ni gö­rüp “Bâ­ri gö­zü­me gir mü­bâ­rek. An­la­dık gel­din.” de­di­ği meş­hur­dur. Af­yo­nu pat­la­mak sö­zü de tir­yâ­ki­ler­den ge­lir. Sa­hur­da ka­ğı­da sar­dık­la­rı af­yo­nu yu­tar­lar­mış. Kâ­ğıt mi­de­de geç vâ­kit eri­di­ğin­den, böy­le­ce af­yon ih­ti­yaç­la­rı­nı te­lâ­fi eder­ler­miş.

RA­MA­ZAN SOF­RA­LA­RI

Baş­ta Top­ka­pı Sa­ra­yı ol­mak üze­re köşk­ler­de ve ko­nak­lar­da her­ke­se açık sof­ra­lar ku­ru­lur­du. Dâ­ve­te ge­rek ol­ma­dan her­kes ge­lip if­tar ede­bi­lir­di. Sof­ra­lar­da çe­şit çe­şit if­tâ­ri­ye­lik­ler, pi­de­ler, çor­ba­lar, et ye­mek­le­ri, pi­lav­lar, şer­bet­ler, tat­lı­lar vs. olur­du. Ezan oku­nun­ca if­tâ­ri­ye­lik­ler­le baş­la­nır; ar­ka­sın­dan ak­şam na­ma­zı kı­lı­nır­dı. Na­maz­dan son­ra ana ye­me­ğe ge­çi­lir­di. Böy­le­ce, hem ak­şam na­ma­zı aç­lık te­la­şı ile hız­lı kı­lın­maz hem de mi­de bir­den dol­du­rul­ma­ya­rak şiş­kin­lik yap­ma­sı en­gel­le­nir­di. Te­râ­vih na­ma­zın­dan son­ra da ik­ram­lar de­vam eder sa­hu­ra ka­dar sü­ren soh­bet­ler ya­pı­lır­dı. Ge­nel­lik­le sa­hur ye­me­ği­ni her­kes ken­di evin­de yer­di. Sa­hur sof­ra­la­rın­da tok tu­tan yi­ye­cek­ler ter­cih edi­lir­di.

Sa­bah­la­ra ka­dar uy­ku­suz ka­lın­dı­ğın­dan dev­let dâ­ire­le­rin­de me­sâ­i geç baş­lar; ikin­di­ye doğ­ru ta­til edi­lir­di. Lü­zû­mu hâ­lin­de, if­tar­dan son­ra açı­lan iş­yer­le­ri var­dı. 

SÛ­RE SOF­RA­LA­RI

İf­tar ve­ri­len bir eve ge­len­ler ara­sın­da ay­rım ol­ma­ma­sı için uy­gu­la­nan sû­re sof­ra­la­rı, en gü­zel Ra­ma­zan âdet­ler­den bi­riy­di. Ku­ran sû­re­le­ri­nin yaz­dı­ğı şim­şir ka­şık­lar ka­pı­da mi­sa­fir­le­re da­ğı­tı­lır; mi­sa­fir de  ka­şık­ta­ki su­re adı­nın ya­zıl­dı­ğı sof­ra­ya otu­rur­du. Bu ka­şık­lar da­ha son­ra ya­kı­lır ve kül­le­ri gül bah­çe­le­ri­ne ser­pi­lir­di.  

HU­ZÛR-I HÜ­M­YÛN DERS­LE­Rİ

Hu­zûr ders­le­ri, Sa­ra­y’­da uy­gu­la­nan tef­sir oku­ma ge­le­ne­ğiy­di ve pa­di­şa­hın hu­zu­run­da ya­pı­lır­dı. Ra­ma­za­nın ilk gü­nün­de baş­lar; haf­ta­da iki gün olur­du. Tef­sir, mu­kar­rir de­ni­len âlim­ler ta­ra­fın­dan okun­du­ğun­dan bu mec­li­se “mu­kar­rir­ler mec­li­si­” de de­nir­di. Tef­si­rin ya­nın­da, müs­bet bi­lim­ler hak­kın­da da ko­nu­şu­lur; ede­bî soh­bet­ler ya­pı­lır­dı. 3. Mus­ta­fa Han za­ma­nın­da 1759 yı­lın­da baş­la­yan bu ders­ler, 1923’de so­na er­di. So­na er­di­ğin­de, Nahl Sû­re­si­’ne ge­lin­miş­ti.  

Sİ­LİN BORÇ­LA­RI..

Ra­ma­zan gün­le­rin­de zen­gin­ler, hiç ta­nı­ma­dık­la­rı ma­hal­le­le­re gi­dip bak­kal, ma­nav, ka­sap dük­kân­la­rı­na gi­rer; on­lar­dan zi­mem de­ni­len ve­re­si­ye def­te­ri­ni çı­kar­ma­la­rı­nı is­ter­ler­di. Ar­tık gö­nül­le­rin­den ne ko­par­sa o ka­dar say­fa­yı ko­par­tıp yırt­tı­rır ve “Si­lin borç­la­rı­nı..” di­ye­rek çe­kip gi­der­ler­di. Bor­cu öde­yen de bor­cu öde­nen de bir­bi­ri­ni ta­nı­maz­dı. Kim­se kim­se­ye min­net et­mez­di. Bâ­zen, def­te­rin ta­ma­mı­nı si­len zen­gin­ler olur­du.

Ay­rı­ca fı­rın­lar­da, as­kı­da ek­mek ge­le­ne­ği var­dı. Ha­yır sâ­hip­le­ri­nin pa­ra­sı­nı öde­di­ği ek­mek­ler ay­rı­lır; fa­kir­ler bu ek­mek­ler­den alır­lar­dı. 

Ra­ma­za­n’­da o ka­dar çok ha­yır iş­le­yen olur­du ki ha­yır ce­mi­yet­le­ri iş­siz ka­lır­dı.

DİŞ Kİ­R­SI

Ra­ma­za­n’­da, dâ­vet­li ve­ya dâ­vet­siz ge­len her­ke­se, “diş ki­râ­sı­” de­ni­len  he­di­ye­ler ve­ri­lir­di. Bu, pa­ra ve­ya gü­müş yü­zük, ta­bak­lar, keh­ri­bar teş­bih­ler gi­bi he­di­ye­lik eş­ya olur­du. Diş ki­râ­sı­nın, iki an­la­mı var­dı.  

Bi­rin­ci­si, ev sâ­hi­bi­ne se­vap ka­zan­dır­mak için çe­ki­len ezi­ye­te te­şek­kür­dü. Yâ­ni, “Zah­met edip gel­di­niz. Mü­te­vâ­zi ye­me­ği­mi yi­yip ba­na se­vap ka­zan­dır­dı­nız. Diş­le­ri­niz yıp­ran­dı. Te­şek­kür ede­rim.” de­mek­ti.

İkin­ci an­la­mı ise if­tâ­ra ge­len fa­kir­le­re bel­li et­me­den sa­da­ka ver­mek­ti. 

Köşk ve ko­nak­lar­da­ki if­tar­lar ve diş ki­râ­sı, İkin­ci Meş­ru­ti­ye­t’­den son­ra so­na er­me­ye baş­la­dı.

MAH­YA GE­LE­NE­Ğİ

Mi­nâ­re­ler ara­sı­na kan­dil­ler­le ya­zı­lan ya­zı­la­ra mah­ya de­nir. Bir ri­vâ­ye­te gö­re, Sul­tan I. Ah­med Han dö­ne­mi­nin meş­hur hat­tat­la­rın­dan Fâ­tih Câ­mi­i mü­ez­zi­ni Hâ­fız Ke­fe­vî son de­re­ce sa­nat­kâ­ra­ne iş­le­miş ol­du­ğu bir lev­ha­yı pâ­di­şa­ha su­nar. Lev­ha­yı çok be­ğe­nen Sul­tan, Ke­fe­vî'den lev­ha­yı ışık­lan­dı­ra­rak ken­di yap­tır­dı­ğı Sul­ta­nah­med Câ­mi­i'nin mi­na­re­le­ri ara­sı­na as­ma­sı­nı is­ter. Kan­dil­ler­le ışık­lan­dı­rı­lan lev­ha­nın Sul­ta­nah­med Câ­mi­i'nin mi­nâ­re­le­ri ara­sı­na asıl­ma­sıy­la da ilk mah­ya ku­rul­muş olur. Tâ­rih, 1616 ve­ya 1617’dir.

Mah­ya­cı­lık, Os­man­lı­ya has bir sa­nat­tır. Mah­ya­lar, sâ­de­ce ya­zı de­ğil, re­sim şek­lin­de de olur­du. Re­sim­li mah­ya­lar, Ra­ma­za­n’­ın on be­şin­den son­ra ası­lır­dı. Mah­ya­lar için Ev­kâf Ne­zâ­re­ti­’n­den te­ne­ke­ler­le zey­tin­ya­ğı ge­lir­di.

Ön­ce­le­ri sâ­de­ce se­lâ­tin câ­mi­le­ri­ne ası­lan mah­ya­lar, da­ha son­ra baş­ka câ­mi­le­re de asıl­ma­ya baş­lan­dı. Hat­tâ, mah­ya ası­la­bil­me­si için mi­nâ­re ek­le­nen câ­mi­ler da­hi var­dı. Tek mi­nâ­re­li câ­mi­le­re mah­ya ası­la­ma­dı­ğı için, mi­nâ­re­nin te­pe­sin­den aşa­ğı­ya kan­dil­ler sar­kı­tı­lır; bu­na da kaf­tan giy­dir­me de­nir­di.

MU­H­Cİ­Rİ UNUT­MA!

Mah­ya­lar­da ne­ler yaz­maz­dı ki­… Âyet-i ke­ri­me­ler, Es­mâ-i hüs­na, Bes­me­le, Ma­şal­lah, Yâ şehr-i Ra­ma­zan, El­ham­dü­lil­lah, Yok­su­lu Unut­ma, Fa­ki­ri Unut­ma vs. İl­ginç söz­ler­den bi­ri­si de “Mu­hâ­ci­ri Unut­ma­”y­dı. 19. asır­da sa­vaş­lar se­be­biy­le Os­man­lı Dev­le­ti­’ne çok mu­hâ­cir ge­li­yor­du. En bü­yük Mu­hâ­ci­rin ha­tı­rı­na yar­dım edi­len bu mu­hâ­cir­ler, Ra­ma­za­n’­da da unu­tul­maz­dı.

Ra­ma­za­nı­nız mü­bâ­rek ol­sun. Da­ha doğ­ru­su Ra­ma­zan he­pi­mi­zi mü­bâ­rek et­sin. Ül­ke­miz­de çok mu­hâ­cir var. En bü­yük MU­H­Cİ­RİN ha­tı­rı­na, on­la­rın du­âsı­nı al­ma­yı ih­mâl et­me­ye­lim.