Gazetede ilan edilen darbe: Çırağan vakası

Hazırlayan Kerime Yıldız

2. Ab­dül­ha­mid Han dev­rin­de, ile­ri ge­len­le­rin ka­tıl­dı­ğı bir Yıl­dız if­tâ­rın­da, lez­zet­li sa­la­ta­nın na­sıl ya­pı­la­ca­ğı ko­nu­şu­lur­ken bi­ri­si şöy­le de­di:

Ya­ğı­nı, cö­mert bi­ri­si; sir­ke­si­ni, pin­ti bi­ri­si koy­ma­lı. Bir de­li de ka­rış­tır­ma­lı.

Bu­nu du­yan Ebuz­zi­yâ Tev­fik sö­ze ka­rış­tı: 

O hal­de zey­tin­ya­ğı­nı, Şev­ket­me­âb Efen­di­mi­ze; sir­ke­si­ni de Sad­ra­zam Haz­ret­le­ri­ne koy­dur­ma­lı. Çı­ra­ğan Sa­ra­yı­’na da gön­de­rip ka­rış­tırt­ma­lı­dır. 

La­ti­fe ko­nu­su olan Çı­ra­ğan Sa­ra­yı, 20 Ma­yıs 1878’de bir sa­ray dar­be­si­ne sah­ne ol­muş ve dev­rik 5. Mu­ra­d’­ı öle­ne ka­dar mi­sâ­fir et­miş­ti. Sul­tan, bir ta­kım psi­ko­lo­jik so­run­la­rın­dan do­la­yı “de­li” ola­rak bi­li­ni­yor­du.  

KA­RI­ŞIK BİR P­Dİ­ŞÂH

33. Os­man­lı pâ­di­şâ­hı olan 5. Mu­rad, Ab­dül­me­cid Ha­n’­ın bü­yük oğ­lu­dur. Es­ki Çı­ra­ğan Sa­ra­yı­’n­da doğ­du. Sul­tan Ab­dül­me­cid'in ilk oğ­lu ol­ma­sı ne­de­niy­le, eği­ti­mi­ne ve öğ­re­ti­mi­ne i’­ti­nâ gös­te­ril­di. Ve­li­aht­lık dö­ne­min­de Kur­ba­ğa­lı­de­re Köş­kü­’n­de ra­hat bir ya­şam sür­dü. Mü­zik­le uğ­raş­tı. Pek çok bes­te yap­tı. Tah­ta çık­ma­dan ön­ce, am­ca­sı Ab­dü­la­ziz Han­la yap­tı­ğı Av­ru­pa se­ya­ha­tin­de, Gal­ler Pren­si ile ya­kın iliş­ki­ler kur­du. Dış­ta ol­du­ğu gi­bi iç­te de am­ca­sı­nı za­man za­man çok ra­hat­sız eden “ka­rı­şık” si­yâ­sî mü­nâ­se­bet­ler kur­du. Mit­had Pa­şa, Zi­yâ Pa­şa ve Nâ­mık Ke­mal bey­ler gi­bi hür­ri­yet­çi­le­rin te­si­ri al­tın­da kal­dı.

Nİ­ÇİN RA­HAT­SIZ­LAN­DI?

5. Mu­rad, am­ca­sı­nın tah­tan in­di­ri­lip ken­di­si­nin ge­çe­ce­ği­ni bi­li­yor­du. Yal­nız, sal­ta­nat dar­be­si­nin ka­rar­laş­tı­rı­lan gün­den bir gün ön­ce ve kan­lı ya­pıl­ma­sı, Şeh­zâ­de Mu­ra­d’­ı çok kor­kut­tu; ak­lî so­run­lar ya­şa­dı. İyi­le­şe­me­yin­ce, cü­lû­su tâ­ri­hi olan 30 Ma­yıs 1876′dan 3 ay son­ra,  31 ağus­tos 1876′da taht­tan in­di­ril­di. Ye­ri­ne, kar­de­şi II. Ab­dül­ha­mid Han geç­ti. Bun­dan son­ra V. Mu­rad, âi­le­si ile bir­lik­te, öle­ne ka­dar ken­di­si­ne ay­rı­lan Çı­ra­ğan Sa­ra­yı­’n­da göz hap­sin­de ya­şa­dı. Be­ra­be­rin­de­ki­ler “Çı­ra­ğan­lı­lar” ola­rak anıl­dı.

TED­BİR­Lİ HÜKÜMDAR

2. Ab­dül­ha­mid Han, Os­man­lı Dev­le­ti­’nin çö­küş dö­ne­min­de tah­ta çık­tı. Dış ve iç düş­man­la­ra kar­şı sı­kı ted­bir­ler al­dı. Am­ca­sı Ab­dü­la­ziz Ha­n’­ın na­sıl öl­dü­rül­dü­ğü­nü unut­ma­dı. Ay­nı âkı­be­te uğ­ra­ma­mak için bir ha­fi­ye teş­ki­lâ­tı kur­du. Bu sâ­ye­de, ken­di­si­ne kar­şı ta­sar­lan­mış pek çok sui­kas­te en­gel ol­du. Bu sui­kast­ler­den bir kıs­mı, hâ­in emel­le­ri­ne en­gel ol­du­ğu Er­me­ni, Bul­gar, Rus çe­te­ci­le­ri ta­ra­fın­dan ha­zır­lan­dı. Bir kıs­mı ise V. Mu­rad ya da Re­şad Efen­di gi­bi şeh­zâ­de­le­ri ba­şa ge­çir­mek için ta­sar­lan­dı. Çı­ra­ğan Bas­kı­nı, 5. Mu­ra­d’­ı ye­ni­den tah­ta ge­çir­mek için ya­pıl­dı.

BİR HALK ÇO­CU­ĞU: ALİ SU­Vİ

Gü­nü­müz olay­la­rı­nı tam an­la­ya­bil­mek için 19. yüz­yıl  tâ­ri­hi­ni  ve  dö­ne­min ba­tı­cı ay­dın­la­rı­nı çok iyi ta­nı­mak şart­tır. Os­man­lı Dev­le­ti'ni yık­ma­ya ahd et­miş olan Hris­ti­yan âle­mi, Ce­mil Me­riç'in de­yi­mi ile "tâ­ciz­ci­si­ne âşık ap­tal kız" du­ru­mun­da­ki bu ay­dın­la­rı, çok us­ta­ca kul­lan­dı. Ki­mi­si, bu­nu, bü­yük bir zevk­le ya­par­ken; ki­mi­si,  kul­la­nıl­dı­ğı­nın far­kın­da bi­le de­ğil­di. 

İş­te bun­lar­dan bi­ri­si olan Ali Suâ­vi, Tan­zi­mat Fer­ma­nı ile ay­nı yıl­da doğ­du. Şah­si­ye­ti­nin olu­şu­mu açı­sın­dan ta­lih­siz bir dö­nem­de dün­ya­ya gel­di. Dö­ne­min ay­dın­la­rı­nın ter­si­ne, ha­vas­dan de­ğil, avam­dan­dı. İs­tan­bu­l’­a yer­leş­miş Çan­kı­rı­lı bir ai­le­den çı­kıp ken­di ken­di­si­ni ye­tiş­tir­di.  An­cak, bu­nun ezik­li­ği­ni, dai­ma his­set­ti. Çok genç yaş­ta hac­ca git­ti. Tam bir tah­sil gör­me­di­ği hal­de, bir ara, mu­had­dis ola­rak bi­le ta­nın­dı. Câ­mi­ler­de, va­az­lar ver­di. Bir çok bi­lim da­lı ile meş­gûl ol­muş  bir an­sik­lo­pe­dist­ti.  Çok ze­kiy­di. An­cak, ka­fa­sı çok ka­rı­şık­tı. Bir yan­dan İs­lâm it­ti­hâd­çı­sı, bir yan­dan­Türk­çü, bir yan­dan da la­ik­lik sa­vu­nu­cu­suy­du. Ger­çi fi­kir­le­rin­de, ken­di­si­ne bir sü­re pa­ra des­te­ği ve­ren ve Mı­sır Hi­div­li­ği me­se­le­sin­den do­la­yı  pâ­di­şâ­ha ve dev­le­te düş­man olan Mus­ta­fa Fâ­zıl Pa­şa'nın te­si­ri çok­tu. 

SA­RIK­LI İH­Tİ­LÂL­Cİ

Ali Suâ­vi, hi­lâ­fe­te kar­şıy­dı. Bir sü­re, meş­rû­tî sis­te­mi sa­vun­du; son­ra vaz­geç­ti. Ön­ce, na­maz su­re­le­ri­nin Türk­çe oku­na­bi­le­ce­ği­ni söy­le­di. Son­ra, bu­nun, İs­lâm bir­li­ği­ni bo­za­ca­ğı­nı ifâ­de et­ti. Dev­ri­ne gö­re çok uç bir fi­kir sa­yı­la­cak olan la­tin harf­le­ri­nin ka­bul edil­me­si­ni da­hi tek­lif et­ti. Bun­da, hem ka­fa­sı­nın ka­rı­şık ol­ma­sı­nın te­si­ri var­dı hem de Nas­red­din Ho­ca'nın de­yi­miy­le, ipin ucu­nun bi­ri­le­ri­nin elin­de ol­ma­sı­nın. “Hür­ri­yet “ di­ye di­ye İn­gi­liz ve Fran­sız­la­r’­ın esi­ri ol­ma­nın ta­lih­siz­li­ği­dir bu.  

Er­me­ni Fi­lip Efen­di'nin çı­kar­dı­ğı Muh­bir'in baş ya­za­rıy­dı. Ya­zı­la­rın­dan do­la­yı ga­ze­te ka­pa­tı­lıp sür­gün edi­lin­ce Av­ru­pa­’ya kaç­tı. Muh­te­lif şe­hir­ler­de, ga­ze­te çı­kar­dı; ya­zı­lar yaz­dı. Av­ru­pa­’da bi­le sa­rı­ğı­nı çı­kar­ma­dı­ğı için “sa­rık­lı ih­ti­lâl­ci” ola­rak anıl­dı. Bu ara­da, bir İn­gi­liz ile ev­len­di. Ab­dül­ha­mid Han tah­ta çı­kın­ca, mem­le­ke­te dön­dü. 

ÇI­RA­ĞAN VA­KA­SI

20 Ma­yı­s’­da iç­le­rin­de Fi­li­be­li Ah­med Pa­şa'nın da bu­lun­du­ğu bir­kaç yüz ki­şi­lik Fi­li­be­li mu­hâ­cir, Çı­ra­ğan Sa­ra­yı ya­kı­nın­da­ki Me­ci­di­ye Câ­mi­i önün­de top­lan­dı. Ali Sua­vi ise adam­la­rıy­la Kuz­gun­cuk'tan mav­na­la­ra bi­ne­rek Çı­ra­ğan Sa­ra­yı rıh­tı­mı­na gel­di. Hep be­râ­ber sa­ra­yı ba­sıp mu­hâ­fız­la­rı et­ki­siz ha­le ge­tir­di­ler. Ali Sua­vi V. Mu­rad'ı dâ­ire­sin­de bu­lup ken­di­si­ni ye­ni­den hü­küm­dar yap­mak için gel­di­ği­ni bil­dir­di ve aşa­ğı in­dir­di. Ha­be­ri alan Be­şik­taş Ka­ra­ko­lu Mu­hâ­fı­zı Ha­san Ağa, Çı­ra­ğa­n’­a ye­ti­şip Ali Su­âvi’­nin ka­fa­sı­na vur­du­ğu so­pa dar­be­si ile dar­be­yi bi­tir­di. Sa­rık­lı ih­ti­lâl­ci ora­da öl­dü. Adam­la­rı­nın bir kıs­mı ölür­ken bir kıs­mı tes­lim ol­du. Hâ­di­se­den son­ra, Ali Sua­vi'nin ka­rı­sı ev­de­ki ev­râ­kı ya­kıp ken­di­si­ni bek­le­yen ge­mi ile kaç­tı. Bu da gös­te­ri­yor ki Ali Su­âvi’­nin ev­li­li­ği sı­ra­dan bir ev­li­lik de­ğil­di.

HÜR­Rİ­YET KAH­RA­MA­NI MI İK­BÂL AR­SI­ZI MI?

Ab­dül­ha­mid Han dev­rin­de,  pâ­di­şâh ve dev­let düş­man­lı­ğı öy­le mer­te­be­le­re ulaş­tı ki bâ­zı ay­dın­lar ihâ­net­le­ri kar­şı­lı­ğın­da ya­ban­cı dev­let­ler­den tal­tif bek­ler hâ­le gel­di. Sul­tan, bun­la­rı, el­le­rin mas­ka­ra­sı ol­ma­sın­lar di­ye tâ­kip et­ti­rir; na­fa­ka­la­rı­nı te­min eder­di. Bâ­zen de “sus pa­yı” ma­kam ve­rir­di. Yâ­ni, ik­bâ­le do­yu­rur­du. İk­bâl ka­za­nan­lar, pâ­di­şâh ta­raf­ta­rı; kay­be­den­ler, düş­ma­nı olur­du. İş­te Ali Suâ­vi de bun­lar­dan bi­ri­siy­di. “Mem­le­ke­ti kur­tar­mak” için Çı­ra­ğan Sa­ra­yı­’nı bas­ma­sın­dan ye­di ay ev­vel, Ga­la­ta­sa­ray Sul­tâ­nî­si Mü­dür­lü­ğü­’n­den alın­dı. Lâ­yık ol­ma­dı­ğı hâl­de, fit­ne fü­cür yap­ma­sın di­ye tâ­yin edil­di­ği bu ma­kam, kö­tü idâ­re­ci­li­ği yü­zün­den elin­den gi­din­ce, mem­le­ket sev­dâ­sı dep­reş­ti. Ar­sız ye­ni­çe­ri­ler gi­bi sa­ray ba­sıp dar­be yap­ma­ya kalk­tı. Bir odun dar­be­siy­le can ver­di. İb­ret ki ne ib­re­t… 

GA­ZE­TE­DE İLANIYLA DAR­BE

Ali Suâ­vi, 18 Ma­yıs 1878'de,  za­mâ­nı­mız­da,  ga­ze­te kö­şe­le­rin­de dar­be müj­de­ci­li­ği ya­pan bâ­zı ya­zar­la­rın pî­ri sa­yı­la­bi­le­cek bir işe im­zâ at­tı. 19 Ma­yıs tâ­rih­li Ba­si­ret Ga­ze­te­si­’ne şu îlâ­nı ver­di.

“Her­kes ve hep ev­râk-ı ha­vâ­dis (ga­ze­te­ler) hâl-I ha­zı­rın (mev­cut du­ru­mun) teh­li­ke­sin­den bah­set­mek­te­dir­ler. Hakk-ı âci­zâ­nem­de mev­cûd olan em­ni­yet-i am­me­ye meb­ni (ka­mu­nun şah­sı­ma duy­du­ğu gü­ve­ne da­ya­na­rak) söy­le­ye­ce­ğim şe­yi her­ke­sin din­le­ye­ce­ği­ne şüb­hem yok­tur. Müş­ki­lat-ı hâ­zı­ra (için­de bu­lu­nu­lan zor­luk­lar) pek bü­yük­tür, lâ­kin çâ­re­si pek ko­lay­dır. Ya­rın­ki nüs­ha­nız­da bu ça­re­yi kı­sa­cık şerh ve be­yân ede­ce­ğim. Bu­gün bu mek­tu­bum, ya­rın­ki neş­re en­zar-ı umû­mi­ye­yi celb (Ka­mu­nun dik­ka­ti­ni çek­mek) için­dir.” 

Ya­zı­yı oku­yan­lar ve ha­ber alan­lar, Ali Su­âvi’­nin çâ­re­si­ni bek­ler­ken ölüm ha­be­ri­ni al­dı­lar.  

YE­Dİ SE­KİZ HA­SAN PA­ŞA

Çı­ra­ğan Dar­be­si­’ni bas­tı­ran Ha­san Ağa, pâ­di­şâ­hın en çok gü­ven­di­ği in­san­lar­dan­dı. Sul­tan, ki­min kim ol­du­ğu­nun ka­rı­şık ol­du­ğu ve azın­lık­la­rın her ye­re uzan­dı­ğı bir dö­nem­de, tıp­kı Ka­ra­ke­çi­li­ler'den ih­dâs et­ti­ği ma­iy­yet bö­lü­ğü gi­bi, mü­him nok­ta­lar­da­ki em­ni­yet men­sûb­la­rı­nı da yer­li Müs­lü­man Türk­ler'den seç­miş­ti. Ha­san Ağa, bu ba­şa­rı­sın­dan son­ra pa­şa ol­du. İm­zâ­sı, es­ki ye­di se­kiz ra­kam­la­rı­nın yan­ya­na gel­me­si­ne ben­ze­di­ği için Ye­di Se­kiz Ha­san Pa­şa ola­rak anıl­dı.

Sul­ta­nın mu­hâ­lif­le­ri, Ha­san Pa­şa­’nın bu kah­ra­man­lı­ğı­nı göl­ge­le­mek için yıl­lar­ca, câ­hil bir in­san ol­du­ğu için bu şe­kil­de im­zâ at­tı­ğı ve oku­ma yaz­ma bil­me­di­ği if­ti­râ­sın­da bu­lun­du­lar. Hal­bu­ki Ha­san Pa­şa, mek­tep med­re­se gör­müş bir in­san­dı. Pâ­di­şâ­ha ve dev­le­ti­ne bağ­lı ol­mak gi­bi bir su­çu var­dı sâ­de­ce.